تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء (کتاب)

تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سید الشهداء (ع)، کتابی به زبان فارسی اثر سید محمد علی قاضی طباطبائی، اولین شهید محراب در جمهوری اسلامی ایران، با موضوع بازگشت اهل بیت امام حسین(ع) به کربلا پس از واقعه عاشورا و به اسارت رفتن در شام. قاضی طباطبایی با بیان اقوال مختلف و استنادات فراوان، سعی کرده بازگشت اهل بیت به کربلا در روز اربعین سال ۶۱ هجری قمری را اثبات کند. این مسئله که اهل بیت در چهلمین روز شهادت امام حسین (ع) به کربلا آمده‌اند یا نه، محل اختلاف عالمان دینی و پژوهشگران تاریخ تشیع بوده است.

مؤلف

سید محمد علی قاضی، فرزند حاج میرزا باقر، در ۱۲۹۳ش در تبریز متولد شد. وی پس از تحصیلات ابتدایی برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه قم رفت و از آیات عظام، گلپایگانی، حجت، صدر، بروجردی و امام خمینی درس آموخت. در ۱۳۲۸ش راهی حوزه علمیه نجف اشرف شد و در درس آیات عظام، حکیم، عبدالحسین رشتی، میرزا باقر زنجانی، بجنوردی و علامه محمد حسین کاشف الغطاء شرکت کرد و در ۱۳۳۱ش مجدداً به تبریز مراجعت نمود. قاضی طباطبایی در ۱۰ آبان ۱۳۵۸ مصادف با عید قربان، نماز عید را اقامه کرد و در همان روز، بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء در راه مراجعت به منزل توسط یکی از اعضاء گروهک فرقان در خیابان مورد حمله قرار گرفت و در ۶۵ سالگی به شهادت رسید.

انگیزه تألیف

قاضی طباطبایی در مقدمه کتاب، روز اربعین سیدالشهداء در میان شیعه را که ۲۰ صفر است، دارای شهرت بسیار می‌داند و معتقد است عموماً آن را روز ورود اهل‌بیت پس از خلاصی از اسارت شام به کربلا می‌دانند که زیارت مخصوصی از ائمه برای آن روز وارد شده است. وی تصریح می‌کند که از علمای امامیه تا قرن هفتم هجری، شبهه و اشکالی در این موضوع (روز ورود اهل‌بیت به کربلا) دیده نشده و اول کسی که شبهه کرده، غیر از سیدرضی‌الدین علی بن طاووس در کتاب اقبال نیست.

روش مؤلف و محتوای کتاب

مؤلف تلاش کرده با بهره‌گیری از آثار عالمان شیعه اثبات کند که کاروان امام حسین(ع) در همان اربعین اول حضرت سید‌الشهدا وارد کربلا شده است. آیت الله قاضی می‌نویسد:

«کسی که در این اواخر بسیار پافشاری در شبهه و اشکال راجع به اربعین کرده و اصرار بر آن ورزیده، عبارت از علامه متبحر محدث حاج میرزا حسین نوری صاحب کتاب مستدرک الوسائل است که در کتاب خود «لؤلؤ و مرجان» هرچه می‌توانسته خواسته موضوع آمدن اسرای اهل بیت علیهم السلام را در اربعین اول سال ۶۱ قمری نفی نماید، بلکه همت داشته که از محالات بشمارد و بعد از وی شاگردانش تبعا به استاد خودشان که طبعا در این‌گونه امور و امثال آن پا فراتر می‌گذارند و شدت پیدا می‌کنند و از روی تعصب استاد و شاگردی در این صدد می‌شوند که ادعای استاد را به مرحله واقعی و حقیقت برسانند؛ موضوع اربعین اول را که اسراء اهل بیت علیهم السلام به کربلا آمده باشند از اکاذیب شمرده و آن دیگری آن را افسانه و از اساطیر به حساب آورده‌اند».

وی سپس در مقام پاسخ به شبهات محدث نوری برآمده و به اشکالات او پاسخ می‌گوید. در این کتاب، سلسله مباحث حاشیه‌ای و استطردادی هم وجود دارد، مانند:

• سیری در حوادث کربلا و سفر امام حسین (ع) به این سرزمین و سفر اهل بیت به کوفه و شام
• بحث در مورد مدفن حضرت زینب در شام
• شرح حال عطیه عوفی و جابر بن عبدالله انصاری
• برخی مطالب مجعول یا نقل‌های ضعیف در منابع ضعیف
• رد برخی شبهات تاریخی
• نمونه‌هایی از شیوه‌های عزاداری برای سیدالشهدا(ع) در مناطق و دوره‌های مختلف.

اشکالات محدث نوری

محدث نوری از جمله کسانی است که بازگشت اهل بیت(ع) را در همان اربعین بعید شمرده و اشکالات هفت‌گانه‌ای در این موضوع مطرح کرده است:

• اشکال اول: عدم تناسب زمان چهل روز، با حادثه رفتن به شام و برگشت به کربلا
• اشکال دوم: سکوت منابع کهن تاریخی درباره بازگشت آنان به کربلا
• اشکال سوم: حرکت اهل بیت از شام به سوی مدینه و رسیدن آنان به مدینه در بیستم صفر
• اشکال چهارم: سکوت برخی منابع تاریخی کهن از دیدار اهل بیت با جابر در کربلا
• اشکال پنجم: مسافت طولانی بین شام و کربلا و منازل متعدد و حوادث میان راه
• اشکال ششم: این که در منابع مختلف، جابر بن عبدالله انصاری را اولین زائر اربعین شمرده‌اند، نه اهل بیت پیامبر را
• اشکال هفتم: این که کربلا در مسیر شام به مدینه نیست و قدر مشترکی هم بین این دو مسیر (کربلا به مدینه) وجود ندارد.

قاضی طباطبایی، همه این اشکال‌ها را در حد «استبعاد» می‌داند که دلیلی بر محال بودن این زیارت در اربعین نمی‌شود و با ۱۷ دلیل به همه آن‌ها پاسخ داده است.

نسخه کتاب و چاپ اثر

نسخه اصلی کتاب که با دستخط شهید قاضی در کتابخانه شخصی آن عالم نگهداری می‌شود، بیش از هزار صفحه دارد. چاپ اول این اثر در ربیع الاول سال ۱۳۹۳ هجری قمری مطابق با فروردین ۱۳۵۲ در چاپ میهن تبریز به چاپ رسید و پس از آن، کتاب از سوی سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.

پانویس

منابع

• قاضی طباطبائی، سید محمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهداء، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۸۳ش.
• نگاهی بر کتاب «تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید‌الشهدا علیه‌السلام»، سایت تبیان، تاریخ انتشار: ۱۳۹۲/۱۰/۰۱.
• تحقیق قاضی طباطبایی درباره اولین اربعین حضرت سید الشهدا(ع)، مجله فرهنگ زیارت، دی‌ماه سال ۱۳۹۲ش، شماره ۱۹ و ۲۰.